pl/eng

Zarys historii Muzeum Regionalnego
im. Adama Fastnachta w Brzozowie.

Pomysł utworzenia w Brzozowie placówki o charakterze muzealnym został zgłoszony przez kadrę nauczycielską brzozowskiego gimnazjum na przełomie lat 20. i 30. XX w. Kolejna próba powołania do życia takiej jednostki kulturalnej wyszła ze środowiska rzemieślników pod aktywnym kierownictwem Józefa Rogowskiego (1899–1979) w latach 1946–1949. Zgromadzone wówczas eksponaty tworzyły nieformalne muzeum cechowe w sali konferencyjnej siedziby Powiatowego Związku Cechów.

Początkowo placówka funkcjonowała w ramach brzozowskiego oddziału PTTK w oparciu o ustawę z 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury i muzeach, a także o zarządzenie Zarządu Głównego PTTK z 27 marca 1969 r. w sprawie powoływania i organizacji muzeów regionalnych PTTK. Realizowanie działalności statutowej obejmowało przede wszystkim organizowanie wystaw, przedsięwzięć edukacyjnych i turystycznych, a także publikowanie książek i broszur przede wszystkim o tematyce regionalistycznej. Działalność wydawnicza szybko stała się wizytówką placówki, która dzięki temu zaczęła być pozytywnie postrzegana nie tylko w skali województwa krośnieńskiego. Potwierdzeniem dobrej marki w tej dziedzinie stały się nagrody w ogólnopolskich konkursach wydawniczych PTTK w 1987 r. (za książkę dr. Michała Parczewskiego o przeszłości archeologicznej Pogórza Dynowskiego) i w 1990 r. (za trzy publikacje: opracowanie zbiorowe o kolegiacie brzozowskiej, biografię Adama Fastnachta pióra jego córki – red. Anny Fastnacht-Stupnickiej oraz rozprawę prof. dr hab. Anny Kutrzeby-Pojnarowej o kulturze chłopskiej na przykładzie społeczności wiejskiej Trześniowa).

Uroczystym wydarzeniem dla muzeum stało się nadanie mu imienia Adama Fastnachta, znanego wrocławskiego mediewisty, który wniósł poważny wkład w działalność brzozowskiej placówki kulturalnej PTTK w pierwszych latach jej funkcjonowania. Akt ten dokonał się uchwałą zarządu miejscowego oddziału PTTK z 15 kwietnia 1987 r., co zatwierdził zarząd główny stowarzyszenia pismem z 25 sierpnia tego roku.

Rozbudzone zapotrzebowanie na przedsięwzięcia kulturalne w lokalnym środowisku zaowocowało podjęciem decyzji o remoncie pomieszczeń użytkowanych przez muzeum na parterze i w wieży ratusza. Renowacja i nowa aranżacja wnętrz została zrealizowana od lipca 1987 r. do października 1990 r. Oprócz elektroosmotycznego osuszenia ścian zostały one na nowo otynkowane i pomalowane, a parkiety – wycyklinowane i polakierowane. Zamontowanie mosiężnych żyrandoli i kinkietów, dębowych drzwi według projektu Pawła Palusińskiego wraz z obudowami i drewnianych gzymsów w salach znacznie poprawiło estetykę wnętrz.

Ponowne otwarcie placówki odbyło się 17 listopada 1990 r. w obecności gości honorowych: ordynariusza przemyskiego obrządku łacińskiego ks. bp. dr. Ignacego Tokarczuka (1918–2012), proboszcza parafii kolegiackiej w Brzozowie ks. prał. Juliana Pudły, wicewojewody krośnieńskiego Adama Pęzioła, przewodniczącego Komisji Opieki nad Zabytkami Zarządu Głównego PTTK dr. Franciszka Midury, przedstawicieli muzeów państwowych i PTTK-owskich oraz reprezentantów braci turystycznej na Podkarpaciu. Przecięcia wstęgi w odnowionych wnętrzach dokonali: Krystyna Czyżewska, Lucjan Krynicki i Jerzy F. Adamski. W tym czasie prace muzealne realizowało kilkoro pracowników PTTK: Jerzy F. Adamski (kierownik, od 1990 r. dyrektor), Maria Wiszyńska-Kędra (główna księgowa), Halina Kościńska (starsza renowatorka), Jolanta Florek (młodsza renowatorka), Marta Paradysz (specjalistka do spraw muzealnych), Elżbieta Kuś (przewodniczka muzealna), Dorota Wasylewicz-Sroka (plastyczka) i Maria Tchórz (sprzątaczka).

Wprawdzie warunki lokalowe i personalne placówki znacznie się poprawiły, jednak w 1990 r. doświadczyła ona poważnych problemów związanych z finansowaniem działalności statutowej. Stowarzyszenie, na fali przekształceń ustrojowo-ekonomicznych, nie było w stanie w pełni utrzymywać muzeum i dlatego w 1991 r. zarząd oddziału PTTK musiał po raz pierwszy zwrócić się do brzozowskiego samorządu gminnego z prośbą o dotację. Została ona przyznana i wykorzystana na pokrycie kosztów ogrzewania i oświetlenia pomieszczeń. Sytuacja ta powtórzyła się w kolejnych latach, przy czym od 1992 r. dotacja z budżetu gminy pokrywała koszty utrzymania bieżącego. Było to dość istotne, zwłaszcza że muzeum wykazywało coraz większą aktywność, realizując różnorodne przedsięwzięcia, nie tylko regionalistyczne (m.in. wydawanie od grudnia 1991 r. miesięcznika „Wiadomości Brzozowskie”, znaczące zwiększenie wydawanych rocznie pozycji bibliograficznych od 1992 r., podobne zwiększenie ilości wystaw czasowych od 1994 r., zainicjowanie i poważny udział w organizacji międzynarodowych konferencji ekologicznych od 1992 r. oraz zorganizowanie kursu etnograficznego dla polonusów w 1993 r.). Sukcesy w krzewieniu dziedzictwa kulturowego, a szczególnie w działalności wydawniczej zaowocowały uhonorowaniem dyrektora Jerzego F. Adamskiego Nagrodą im. Franciszka Kotuli I stopnia w 1992 r. i „Wawrzynem” Telewizji Rzeszów w 1993 r.

W związku ze zwiększeniem aktywności w zakresie ekspozycji, w październiku 1993 r. muzeum otrzymało w użytkowanie kolejną salę wystawienniczą i trzy pomieszczenia zaplecza na parterze ratusza, przejęte po oddziale Banku Depozytowo-Kredytowego. O tym, jak dobry był to krok, świadczyła ciesząca się rekordową ilością zwiedzających wystawa „Cuda natury”, zorganizowana kilka miesięcy później, w marcu 1994 r.

Te wszystkie okoliczności dobitnie wykazały, że samodzielne utrzymanie przez stowarzyszenie – niewielkiego, lecz dość aktywnego w skali lokalnej – muzeum było niemożliwe. Placówce groziła likwidacja lub zawieszenie działalności, co byłoby niewątpliwą stratą dla miejscowej społeczności. Dlatego brzozowskie władze miejskie pierwszej kadencji z inicjatywy burmistrza Józefa Rzepki i przewodniczącego rady miejskiej Lucjana Krynickiego wystąpiły z propozycją nieodpłatnego przejęcia muzeum, zaś zarząd oddziału PTTK uchwałą własną z 19 kwietnia 1994 r. wyraził zgodę na tę propozycję. Kolejne kroki zostały podjęte tak szybko, że w pośpiechu nie zostały dopełnione procedury, co spowodowało że uchwała Rady Miejskiej z 20 maja 1994 r. o utworzeniu muzeum samorządowego została uchylona rozstrzygnięciem nadzorczym z 27 czerwca tego roku. W tej sytuacji zarząd oddziału PTTK na posiedzeniu 29 sierpnia 1994 r. podjął decyzję o zaprzestaniu działalności muzeum z dniem 31 grudnia tego roku. Powtórne podejście do przejęcia placówki przez samorząd nastąpiło już w drugiej kadencji władz gminnych, a odbyło się mocą uchwały Rady Miejskiej z 25 maja 1995 r. Samorządową instytucją kultury stało się muzeum 1 lipca tego roku i od tej pory funkcjonowało pod nazwą „Muzeum Regionalne im. Adama Fastnachta w Brzozowie”.

Unormowanie sytuacji prawnej i finansowej sprawiło, że muzeum mogło spokojnie świętować jubileusz 15-lecia. Odbył się on wprawdzie z półrocznym opóźnieniem, 25 listopada 1995 r., jednak towarzyszyła mu radość z możliwości funkcjonowania w stabilnych warunkach. Program obchodów, oprócz okolicznościowej ekspozycji, objął sesję popularnonaukową z referatami o drewnianej architekturze sakralnej okolic Brzozowa, pracach konserwatorskich w miejscowej kolegiacie, działalności dydaktyczno-oświatowej i wydawniczej placówki. Obchody stanowiły okazję do podziękowań, wyrażonych m.in. honorowymi dyplomami uznania, wręczonymi przez burmistrza Józefa Rzepkę i przewodniczącego rady miejskiej Mariana Skarbka.

Placówka już jako samorządowa instytucja kultury oprócz dotychczasowych przedsięwzięć, angażowała się w organizację nowych imprez, np. konkursu – plebiscytu „Indywidualności roku w regionie brzozowskim” od 1996 r., Dni Brzozowa od 1997 r. oraz rajdu odkrywców „Poznajemy piękno i historię ziemi brzozowskiej” od 1999 r. Przejęcie muzeum przez samorząd lokalny zaowocowało również pomysłem remontu generalnego całego ratusza, w związku z czym placówka musiała opuścić budynek i zawiesić działalność ekspozycyjną. Większość eksponatów została zmagazynowana w pałacu we Wzdowie, gdzie funkcjonował wówczas Małopolski Uniwersytet Ludowy, natomiast część administracyjna, archiwum, biblioteka i redakcja „Wiadomości Brzozowskich” zostały przeniesione do budynku byłego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Brzozowie. Tymczasem rozpoczęty w lipcu 1998 r. remont w ratuszu został znacznie ograniczony w stosunku do pierwotnego zamiaru i w wielu wypadkach sprowadził się do podstawowych zabiegów renowacyjnych. Jego zakończenie w czerwcu 1999 r. pozwoliło na stopniowy powrót muzeum do ratusza od czerwca 1999 r. do stycznia 2000 r. Dodatkowo w lipcu 1999 r. otrzymało ono cztery pomieszczenia po Zespole Ekonomiczno-Administracyjnym Szkół, w których została zlokalizowana część administracyjna placówki i redakcja miesięcznika. W międzyczasie, 19 listopada 1998 r. Jerzy F. Adamski został wybrany wójtem gminy Dydnia, i od grudnia 1998 r. pełniącą obowiązki dyrektora muzeum została redaktor naczelna „Wiadomości Brzozowskich” Halina Kościńska, w czerwcu 1999 r. powołana na dyrektora placówki i pełniąca tę funkcję do grudnia 2004 r.

Kierowana przez nią instytucja kultury kontynuowała dotychczasową działalność, wzbogaconą o realizację nowych pomysłów. Ich owocem stało się m.in. utworzenie minigalerii oraz organizowanie od 2000 r. promocji tomików poetyckich lokalnych twórców, schadzek muzealnych, wieczerzy wigilijnych dla pracowników instytucji kultury oraz przyjaciół muzeum, konkursu „Bajeczne kwiaty” oraz tradycyjnego jarmarku folklorystycznego w ramach Dni Brzozowa. Ponadto placówka co roku realizowała zadania, współfinansowane przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Rzeszowie, czego jednym z efektów było wyznakowanie nieistniejącej już dydaktycznej ścieżki przyrodniczo-historycznej po dawnym zakładzie uzdrowiskowym Brzozów-Zdrój. Z kolei wyrazem uznania dla roli „Wiadomości Brzozowskich” okazały się nagrody w konkursie dla czasopism lokalnych mających największy wpływ na kształtowanie świadomości proekologicznej społeczeństwa. Redakcja otrzymała te wyróżnienia w trzech pierwszych edycjach konkursu, tj. w latach 2002, 2004 i 2005.

Dwudziestolecie działalności obchodziło muzeum 20 maja 2000 r. Muzealnicy i współpracownicy instytucji uczestniczyli z tej okazji we mszy św. w kolegiacie, a następnie w Sali Narad Urzędu Miejskiego w Brzozowie – w sesji rocznicowej, podczas której scharakteryzowano zarys dziejów i najważniejsze przejawy działalności placówki. Pracownicy i współpracownicy odebrali gratulacje od przedstawicieli władz lokalnych i partnerskich instytucji. Uroczystość została wzbogacona koncertem zespołu „Song” Jerzego Florka i Andrzeja Krauza.

Kolejny, tym razem srebrny, jubileusz celebrowany był 27 października 2005 r. w kolegiacie oraz w ratuszu. Złożyły się nań msza św. w intencji muzealników, okolicznościowa sesja popularnonaukowa (poświęcona roli muzeów w kształtowaniu regionalizmu, przeglądowi najważniejszych wydarzeń 25-lecia oraz znaczeniu działalności ekspozycyjnej i wydawniczej), koncert kwintetu uczniów Państwowej Szkoły Muzycznej w Sanoku pod kierunkiem Piotra Grabonia oraz spotkanie okolicznościowe, w trakcie którego I wicewojewoda podkarpacki Stanisław Długosz i burmistrz Zdzisław Wojdanowski dokonali dekoracji zasłużonych współtwórców i pracowników muzeum: Jerzego F. Adamskiego, Jolanty Florek, Marii Kędry, Haliny Kościńskiej, Zbigniewa Kościńskiego, Lucjana Krynickiego i Jana W. Wolaka odznaczeniami państwowymi i honorowymi odznakami resortowymi.

Wkroczenie w drugie ćwierćwiecze muzeum związane było ze zrealizowaniem kilku kolejnych projektów współfinansowanych ze źródeł zewnętrznych. Dzięki temu, a także lepszym możliwościom lokalowym, czemu towarzyszyło zwiększenie zatrudnienia i podnoszenie kwalifikacji pracowników, po latach przerwy powrócono w 2008 r. do współorganizowania międzynarodowych konferencji ekologicznych. Nowymi inicjatywami stały się organizowane od 2007 r. międzynarodowe konferencje historyczne oraz od 2005 r. cykl Brzozowskich Spotkań Muzealnych. Ponadto z roku na rok zwiększała się objętość miesięcznika „Wiadomości Brzozowskie” i znacznie wzbogacona została jego szata graficzna. Redakcja czasopisma od 2005 r. uzyskiwała niemal co roku wyróżnienia podczas kolejnych edycji Podkarpackiego Forum Lokalnej Prasy Samorządowej Województwa Podkarpackiego.

Tym pozytywnym przejawom działalności towarzyszyła jednak niepokojąca kwestia, a mianowicie niezadowalający stan techniczny budynku, jego niedostosowanie dla osób niepełnosprawnych i niedostateczne zasoby lokalowe obiektu. Zaradzić temu mógł jedynie planowany i odkładany od wielu lat z powodu braku odpowiednich nakładów pieniężnych kapitalny remont. Doszedł on do skutku w latach 2008–2011 dzięki projektowi przebudowy, rozbudowy i remontu, współfinansowanemu ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, budżetu województwa podkarpackiego i gminy Brzozów. Pierwszy etap prac, wykonanych w 2008 r., doprowadził m.in. do wymiany konstrukcji i pokrycia dachu, a także wybudowania ryzalitu i kominów oraz montażu instalacji odgromowej i uziemiającej. Kolejne prace spowodowały, że muzeum po raz drugi w swej historii musiało zmienić lokalizację. Tym razem od lipca 2009 r. do sierpnia 2011 r. funkcjonowało w budynku brzozowskiej szkoły podstawowej. Tymczasem w ratuszu zaizolowano fundamenty i ściany fundamentowe, wzmocniono nadproża, wykonano konstrukcję żelbetową klatki schodowej oraz wieńca i tarasu wieży, ułożono nowe posadzki na poziomie przyziemia,  parteru i piętra, odnowiono elewacje zewnętrzne i wykonano instalacje: elektryczne, wodnokanalizacyjne, centralnego ogrzewania, wentylacji, alarmowe, oddymiania i sygnalizacji pożaru, kotłownię i instalację gazową. Przebudowano ponadto schody zewnętrzne, wymieniono okna, zmieniono układ komunikacyjny wewnątrz budynku, ułożono podjazd do obiektu, zamontowano windę, przystosowano toalety do użytkowania przez osoby niepełnosprawne i wykonano szereg innych prac, które diametralnie poprawiły estetykę i funkcjonalność zabytku, np. nową aranżację wnętrz.

Instytucja po sprawnym powrocie, przeprowadzonym od czerwca do września 2011 r., ma w ratuszu znacznie lepsze niż poprzednio warunki do prowadzenia działalności statutowej. Ponadto dzięki zrealizowanej w 2012 r. rewitalizacji płyty rynku odnowiony zabytek stanowi dominantę centralnego placu miasta.

Odnowienie zabytkowej siedziby muzeum związane zostało z dwiema inicjatywami, zrealizowanymi przede wszystkim z myślą o turystach i krajoznawcach. Jesienią 2009 r. i wiosną 2010 r. zostały zamontowane tablice informacyjne w wybranych miejscach pamięci narodowej, stanowiących element wirtualnego Brzozowskiego Szlaku Miejsc Pamięci Narodowej – niewyznakowanego w terenie, lecz opracowanego koncepcyjnie i opisanego w opublikowanym przewodniku szlaku tematycznego na terenie gmin: Brzozów, Domaradz, Dydnia, Haczów, Jasienica Rosielna i Nozdrzec, po miejscach upamiętniających osoby i wydarzenia od konfederacji barskiej po walkę o niepodległość do 1989 r. Realizację drugiego pomysłu stanowiło zainicjowanie działalności centrum informacji turystycznej przy muzeum w ratuszu w lipcu 2010 r. Ponadto muzeum aktywnie włącza się w współorganizowanie lokalnych przedsięwzięć nie tylko na niwie kultury i dysponuje od 2010 r. obszerną dokumentacją fotograficzną tych wydarzeń z życia społecznego.

Mariusz Kaznowski